Comentarios de Texto de Platón: A República

🏛️ Comentario do Texto 1 de Platón (República, Libro VI) – A Liña Dividida

1. Análise Filosófica do Fragmento

O tema principal do texto é a división dos graos de coñecemento e de realidade a través da metáfora da liña dividida, coa que Platón distingue entre o mundo sensible e o mundo intelixible. A tese principal que defende o autor é que só o coñecemento racional e dialéctico permite acceder á verdade e á auténtica realidade, mentres que o coñecemento sensible só produce opinións e ilusións.

As teses secundarias son dúas:

• A realidade e o coñecemento estrutúranse en distintos niveis que gardan entre si unha proporción: canto máis real é un obxecto, máis verdadeiro é o coñecemento que del se pode ter.
• O coñecemento máis alto é o da Idea do Ben, principio supremo que fundamenta toda verdade e existencia.

2. Contextualización

O fragmento pertence ao Libro VI da República, obra central de Platón, na que se expón o modelo de cidade xusta e, paralelamente, o camiño da alma cara ao coñecemento verdadeiro. Este texto está intimamente ligado á alegoría do Sol e á alegoría da Caverna, pois as tres representan a mesma estrutura de ascenso da alma desde a ignorancia ata a contemplación do Ben.

Historicamente, Platón (427–347 a.C.) vive no contexto da decadencia da democracia ateniense tras a guerra do Peloponeso. O escepticismo e o relativismo sofistas influíron no seu pensamento, ao que responde buscando unha base firme para a verdade e a moral. Platón inscríbese na corrente do idealismo ontolóxico e epistemolóxico, pois considera que o verdadeiro ser está no mundo das Ideas, mentres o mundo sensible é unha copia imperfecta. Entre as influencias máis relevantes destacan Sócrates, pola busca racional da verdade moral, e Parménides, pola idea de que o ser verdadeiro é inmóbil e eterno.

3. Explicación

Platón propón dividir unha liña en dúas seccións: o mundo visible e o mundo intelixible. Cada unha divídese á súa vez en dous tramos, o que dá lugar a catro niveis de coñecemento e de realidade:

1. No mundo visible:
   • O nivel máis baixo corresponde ás imaxes (sombras, reflexos), cuxo coñecemento é a conxectura (eikasía).
   • O nivel superior é o dos obxectos físicos, coñecidos pola crenza (pístis). Ambos son coñecementos opinables, dependentes dos sentidos.
2. No mundo intelixible:
   • O primeiro nivel é o das ciencias matemáticas, que utilizan hipóteses e figuras sensibles como base, e cuxo coñecemento é o pensamento discursivo (diánoia).
   • O nivel máis alto é o do coñecemento das Ideas puras, alcanzado mediante a dialéctica, que conduce ao principio absoluto: a Idea do Ben. Este é o nivel da intelixencia (nóesis).

4. Xustificación

As teses do texto encaixan plenamente na teoría das Ideas de Platón: o mundo sensible é só unha copia imperfecta do mundo verdadeiro das Ideas, ao que a alma pode acceder grazas á razón. O coñecemento auténtico consiste en recordar (anámnesis) as Ideas que a alma contemplou antes da súa encarnación. Tamén se relaciona coa súa teoría da educación: o proceso de ascenso intelectual descrito na liña é o mesmo que o do prisioneiro da caverna que pasa das sombras á luz do sol.

5. Crítica

En comparación con Aristóteles, discípulo de Platón, a principal diferenza radica en que Platón defende a separación entre o mundo sensible e o intelixible, mentres que Aristóteles considera que as formas ou esencias están presentes nas cousas mesmas. O seu coñecemento parte da experiencia sensible, non da reminiscencia. Aínda así, ambos coinciden en que o coñecemento verdadeiro require a razón e que a filosofía debe buscar as causas últimas.

Na Historia da Filosofía, a corrente platónica inspirou o neoplatonismo, o cristianismo filosófico e, máis tarde, pensadores modernos como Descartes ou Kant, que tamén defenderon a prioridade da razón sobre os sentidos.

🏛️ Comentario do Texto 2 de Platón (República, Libro IV, 432b–435c) – A Xustiza na Cidade e na Alma

1. Análise Filosófica do Fragmento

O tema principal do texto é a definición da xustiza tanto na cidade como no individuo. Platón busca descubrir en que consiste a virtude que garante a orde e a harmonía social e interior. A tese principal é que a xustiza consiste en que cada parte faga o que lle é propio, sen interferir nas funcións das demais.

As teses secundarias son:

• A cidade posúe tres clases: gobernantes, gardiáns e produtores, cada unha coa súa virtude específica (sabedoría, valentía e temperanza).
• A xustiza é o principio que permite que esas virtudes se manteñan e colaboren entre si.

2. Contextualización

O texto insírese no Libro IV da República, onde Platón conclúe a análise sobre a estrutura da cidade ideal e das virtudes que a definen. A súa finalidade é determinar a natureza da xustiza, tema central da obra. Historicamente, Platón vive nunha Atenas en crise, despois da morte de Sócrates e da guerra do Peloponeso. Esa situación inspira a súa reflexión sobre como debe organizarse unha sociedade xusta e racional. Pertence á corrente do idealismo ético e político: a orde moral e social debe reflectir a orde racional do cosmos.

No debate filosófico da época, Platón enfronta o relativismo moral dos sofistas, que identificaban a xustiza co interese do máis forte. Fronte a eles, Platón defende unha noción universal e obxectiva da xustiza, fundada na razón. As súas influencias máis directas son Sócrates (a busca da virtude a través do coñecemento) e Pitágoras, pola idea de harmonía entre as partes.

3. Explicación

Platón afirma que na cidade ideal existen tres grupos sociais, asociados a virtudes específicas:

1. Gobernantes → virtude da sabedoría.
2. Gardiáns ou guerreiros → virtude da valentía.
3. Produtores → virtude da moderación (ou temperanza).

Cando cada grupo cumpre a súa función sen invadir a dos demais, xorde a xustiza, que é a virtude que garante a orde e o equilibrio do conxunto. No ámbito individual, o home tamén está composto por tres partes: a razón, o ánimo e o desexo. A xustiza na alma consiste en que a razón guíe, o ánimo apoie e o desexo obedeza, mantendo a harmonía interior. Así, a cidade xusta é a proxección da alma xusta: ambas funcionan como un organismo ordenado, no que cada parte cumpre a súa función natural.

4. Xustificación

Esta concepción da xustiza encaixa co dualismo antropolóxico e moral de Platón. A orde social reflicte a orde racional do cosmos e da alma. A xustiza é a condición necesaria para a felicidade, porque implica que o home vive conforme á súa natureza racional. A teoría política platónica baséase na teoría das Ideas: o gobernante filósofo debe coñecer a Idea do Ben para guiar á cidade conforme á verdade. A xustiza é, pois, a tradución práctica da sabedoría. Tamén se relaciona coa súa teoría da educación: só a formación filosófica permite alcanzar a harmonía interior e social.

5. Crítica

Comparado con Aristóteles, Platón propón un modelo máis utópico e idealista, mentres que Aristóteles deseña unha política máis realista, baseada na observación das constitucións existentes. Con todo, ambos coinciden en que a xustiza é a virtude fundamental da vida en comunidade. En canto á vixencia actual, a idea platónica de que a sociedade debe organizarse segundo a razón e o ben común segue sendo un referente ético e político. A súa influencia é inmensa: inspirou o pensamento cristián, o humanismo renacentista e mesmo correntes políticas modernas que buscan o equilibrio entre liberdade e orde.

🔆 Comentario do Texto 3 de Platón (República, VII, 514a–517c) – O Mito da Caverna

1. Análise Filosófica do Fragmento

O tema principal é a educación da alma e o paso da ignorancia ao coñecemento, expresado mediante o mito da caverna. A tese principal é que o ser humano vive prisioneiro das aparencias e só a educación filosófica lle permite liberar a alma e acceder á verdade.

As teses secundarias son:

• O mundo sensible é un ámbito de sombras e ilusións.
• O proceso educativo é unha liberación e unha conversión da alma cara á luz da verdade.
• A Idea do Ben é o principio supremo que fai posible comprender o mundo e actuar con sabedoría.

Os conceptos clave son: cadeas, luz, sombra, sol, Ben, ignorancia e educación. O estilo argumentativo combina o relato alegórico coa explicación filosófica final, típica da dialéctica platónica.

2. Contextualización

Este fragmento pertence ao Libro VII da República, inmediatamente despois da alegoría da liña, coa que forma unha unidade temática: ambas ilustran o camiño da alma cara á verdade. Platón utiliza o mito para facer comprensible o proceso filosófico da educación. No contexto histórico, a decadencia da polis e a morte de Sócrates levaron a Platón a crer que só o coñecemento verdadeiro podía fundar unha sociedade xusta. Pertence ao idealismo platónico, dentro do cal a realidade auténtica é o mundo das Ideas, mentres que o mundo sensible é só unha imitación. O texto insírese no debate sobre a educación e o coñecemento: fronte ao relativismo sofista, Platón afirma que a verdade existe e pode alcanzarse mediante a razón. As influencias principais son Sócrates, pola idea de que o saber é virtude, e Parménides, pola distinción entre o ser verdadeiro e o aparente.

3. Explicación

Platón describe unha caverna onde uns prisioneiros, encadeados desde nenos, só poden ver sombras proxectadas na parede. Esas sombras representan o mundo sensible, que os homes confunden coa realidade. Cando un prisioneiro é liberado, sofre a dor da luz e vai recoñecendo progresivamente os obxectos reais, ata que finalmente contempla o sol, símbolo da Idea do Ben.

Este proceso representa a educación filosófica: a alma debe virar cara á verdade mediante a dialéctica, abandonando as opinións e os prexuízos. A última parte do texto interpreta o mito: o lume da caverna é o sol do mundo sensible, e o sol real é o Ben, fonte de toda luz, verdade e ser. A educación, pois, non consiste en “meter saber na alma”, senón en facer que a alma mire cara ao que xa é verdadeiro.

4. Xustificación

O mito da caverna condensa toda a metafísica e epistemoloxía platónica: o dualismo entre o mundo sensible (aparencia) e o intelixible (verdade), e o proceso de ascenso do coñecemento desde a opinión ata a ciencia. Tamén xustifica a teoría política: o filósofo, que coñece o Ben, debe volver á caverna para gobernar aos demais con xustiza. A educación é, por tanto, un deber moral e social. Relaciónase tamén coa teoría da anámnesis, segundo a cal coñecer é recordar o que a alma viu antes de nacer.

5. Crítica

Comparado con Aristóteles, Platón defende unha realidade transcendente, mentres que Aristóteles considera que o coñecemento parte da experiencia sensible e que as formas están nas propias cousas. Porén, ambos coinciden en que a educación é o camiño cara á virtude e en que o coñecemento verdadeiro require a razón. A vixencia actual do mito é enorme: simboliza o paso da ignorancia á verdade, aplicable á educación, á ciencia e mesmo á crítica dos medios e das redes sociais. Segue inspirando reflexións sobre a liberdade, a manipulación e o poder da razón. Na Historia da Filosofía, a súa influencia esténdese ao neoplatonismo, ao cristianismo, a Descartes, Kant e mesmo a filósofos contemporáneos como Popper ou Heidegger.

Conceptos Clave da Filosofía de Platón

Lista de Conceptos para a Unidade 1 (Platón)

1. Intelixible: Concepto platónico contraposto a sensible. Dise de todo aquilo que se coñece a través do intelecto. A nivel ontolóxico vincúlase ao mundo das Ideas, a verdadeira realidade das cousas segundo Platón. A nivel gnoseolóxico vincúlase á ciencia (episteme) ou coñecemento racional. É o saber ao que chegamos a través do intelecto e co que podemos coñecer as Ideas.
2. Sensible: Concepto platónico contraposto a intelixible. Dise de todo aquilo que se coñece a través dos sentidos. A nivel ontolóxico vincúlase ao mundo sensible, a realidade aparente, copia imperfecta do mundo das Ideas. A nivel gnoseolóxico vincúlase á opinión (doxa) ou coñecemento sensible. É o saber ao que chegamos a través dos sentidos e co que non captamos máis que as aparencias das cousas.
3. Ideas: Concepto platónico co que se denomina as esencias eternas, únicas, inmutables e perfectas das cousas. Teñen as características do ser parmenídeo e, segundo Platón, atópanse no mundo intelixible ou das Ideas. Todos os seres ou entes do mundo sensible son meras copias imperfectas delas. A pesar de denominarse “Ideas”, fan referencia ás formas (Eidos) e teñen realidade extra-mental.
4. Opinión: Concepto platónico co que se denomina ao coñecemento sensible (doxa). Isto é, o tipo inferior de coñecemento vinculado ao saber que nos achegan os sentidos acerca do mundo sensible. No mito da caverna vincúlase ao saber aparente dos prisioneiros que se atopan no fondo da morada subterránea. Divídese en imaxinación (eikasía) e crenza (pístis). Contraponse á ciencia (episteme).
5. Razón: Facultade específica humana que se define como a capacidade de alcanzar coñecemento universal e necesario. En Platón é a facultade que nos permite coñecer as Ideas. Dentro da súa teoría da alma asóciase á alma racional. Isto é, a parte máis elevada da alma e que destaca nas persoas que na concepción política platónica ideal deben gobernar: os reis filósofos.
6. Dialéctica: Concepto platónico co que se denomina a forma máis elevada de coñecemento racional (ciencia ou episteme), a cal en grego se denominaba noesis e que consiste no coñecemento das Ideas. Asóciase ao método dialéctico, o cal, ao igual que o socrático (no que se inspira), ten dúas fases: ascendente (coñecemento das Ideas) e descendente (coñecemento dos seres que participan desa Idea).
7. Demiurgo: Concepto platónico co que se denomina dentro da súa cosmoloxía ao artesán ou artífice do mundo sensible, empregando como modelo o mundo das Ideas e como contido a materia informe preexistente no universo. Esta concepción distínguese da cristiá en canto a que a creación do mundo se fai a partir de algo que xa existe, e non a partir da nada (creación ex nihilo).
8. Idea do Ben: Concepto co que se denomina a Idea máis importante dentro da xerarquía das Ideas establecida por Platón. Recolle a esencia eterna, única e inmutable do bo ou valioso. Todo o bo ou valioso que hai no mundo sensible imita ou participa da Idea do Ben. Que sexa a Idea máis importante reforza o transfondo moral do pensamento platónico: o coñecemento moral é o máis importante.
9. Alma irascible: Concepto co que se denomina dentro da teoría da alma de Platón a segunda parte da alma en orde de importancia, por encima da alma apetitiva e por debaixo da alma racional. Vincúlase coas paixóns nobres. Sitúase no peito dentro do corpo humano. Vincúlase coa virtude (areté) ou excelencia da valentía e coa clase social dos gardiáns ou guerreiros: os encargados de defender a cidade.
10. Gobernante: Concepto co que se denomina dentro do modelo político ideal platónico a clase social máis elevada, por encima das clases sociais dos produtores e dos gardiáns. Vincúlase cos reis filósofos, aquelas persoas que polo seu coñecemento da Idea do Ben serán os que mellor o poden levar a cabo. Asócianse á predominancia da alma racional e ás virtudes (arethé) da sabedoría e da prudencia.

Conceptos Clave da Filosofía de Aristóteles

Lista de Conceptos para a Unidade 2 (Aristóteles)

1. Substancia: Concepto aristotélico para designar as esencias que se atopan nos individuos concretos. Isto é, as características xerais e inmutables que posúe todo individuo que pertence a un xénero ou especie. Contraponse aos accidentes. Isto é, as características particulares e cambiantes que distinguen a un individuo do resto. No caso do ser humano, a substancia vincúlase á racionalidade.
2. Hilemorfismo: Teoría aristotélica segundo a cal todo ser ou individuo particular se debe entender como un composto de materia (hylé) e forma (morphé). A materia é o constitutivo inherente de calquera ser (unha táboa de madeira está composta de madeira) e a forma é como se ordena e estrutura a materia (unha táboa de madeira ten forma de táboa). Segundo Aristóteles, ambas son indisociables.
3. Causa eficiente: Concepto aristotélico que designa unha das catro causas que este pensador establece como as causas que explican a natureza de calquera ser, xunto coa material, formal e final. A causa eficiente refírese á orixe do movemento ou da xeración dun ser e da súa corrupción. Como o escultor respecto da escultura. Esta causa relaciónase dentro do aristotelismo co Motor Inmóbil.
4. Teleoloxismo: Concepto aristotélico segundo o cal todo ser pertencente ao cosmos responde a un fin ou propósito (telos) cara ao cal se move durante a súa vida ao actualizar as súas potencialidades. Relaciónase coa causa final dentro da súa teoría das catro causas. Esta teoría atópase como o transfondo do seu pensamento ético ao entender a eudaimonía como o fin último da vida humana.
5. Motor Inmóbil: Concepto aristotélico para a causa eficiente do cosmos. Isto é, a causa do movemento de todas as esferas que compoñen a realidade física desde a Terra ata a esfera das estrelas fixas. Na súa teoría dos seres vincúlase ao ser supremo e defínese como un ser inmutable que move sen ser movido. Tamén se vincula ao acto puro, pois só ten potencialidades quen non acadou a perfección.
6. Éter: Concepto aristotélico para definir ao elemento do que están compostos todos os seres da esfera supralunar. É dicir, todos os planetas. Contraponse aos catro elementos (terra, auga, lume e aire) dos que están compostos todos os seres da esfera sublunar. O éter vincúlase ao movemento natural circular e ás cualidades da eternidade, perfección e incorruptibilidade.
7. Alma sensitiva: Concepto aristotélico co que se designa unha das tres partes da alma que distingue Aristóteles xunto coa alma vexetativa e a alma racional. A alma sensitiva vincúlase á sintiencia (capacidade de sentir dor ou pracer) e á locomoción (capacidade de moverse). É propia dos animais por ser a quen os define e posuímola tamén os seres humanos como unha das nosas tres partes da alma.
8. Eudaimonía: Concepto aristotélico que acostuma definirse como felicidade, mais que dentro da ética finalista aristotélica se debe entender como o estado de máxima plenitude ao que pode chegar un ser ao desenvolver ao máximo as súas potencialidades. No caso do ser humano, este fin último ou ben supremo lógrase a través da vida contemplativa (bios theoretikós), a vida adicada á filosofía.
9. Termo medio / Xusto medio: Concepto aristotélico dentro da súa teoría das virtudes que conecta a virtude dianoética da prudencia coas virtudes éticas ao explicar que a persoa prudente é a que sabe distinguir en cada caso cal é a virtude ética. Esta sempre consiste nun termo medio (mesotés) entre un vicio por exceso e outro por defecto. Caso por exemplo da valentía que se atopa entre a covardía e a temeridade.
10. Paideía: Concepto grego referido á educación integral dos individuos, abarcando tanto o desenvolvemento físico, intelectual e moral. Non se reduce polo tanto só á adquisición de coñecementos senón tamén ao medio para crear un vínculo entre os individuos e a sociedade. En Aristóteles vincúlase coa súa teoría ética xa que a formación moral é esencial para a vida en comunidade.

O Pensamento de Aristóteles: Física, Metafísica, Ética e Política

Resumo: Física e Metafísica de Aristóteles

Aristóteles (384–322 a.C.) foi un dos pensadores máis influentes da historia da filosofía. O seu pensamento sitúase entre o final da Grecia clásica e o comezo do helenismo, un tempo de transformación no que as polis gregas perderon a súa autonomía e foron dominadas polo Imperio de Alexandre Magno, discípulo do propio Aristóteles. Neste contexto o filósofo fundou o Liceo de Atenas (335 a.C.), onde desenvolveu un sistema filosófico propio, distanciándose cada vez máis do idealismo do seu mestre Platón. Para Aristóteles, todo ser humano desexa por natureza saber, é dicir, posúe unha inclinación natural cara ao coñecemento. Este amor polo saber levouno a investigar as causas e principios de todo o existente, tanto desde a perspectiva da física como da metafísica. O seu pensamento caracterízase por un realismo filosófico, oposto ao idealismo platónico. Mentres Platón defendía a existencia dun mundo de Ideas separado e superior ao mundo sensible, Aristóteles sostivo que a única realidade auténtica é a dos individuos concretos que atopamos na experiencia.

A Teoría da Substancia e as Categorías

Para explicar como nun mesmo ser pode haber algo permanente e algo cambiante, Aristóteles elaborou a súa teoría da substancia. A substancia (ousía) é o que permanece, a esencia do ser, mentres que os accidentes son as características que cambian sen alterar a súa natureza. A partir disto, o filósofo formulou as súas categorías, que son distintas maneiras de ser e de predicar: a substancia, a cantidade, a calidade, a relación, o lugar, o tempo, a posición, o estado, a acción e a paixón. Así, por exemplo, todos os seres humanos comparten a substancia “humanidade”, aínda que difiran nos accidentes como a altura ou a cor da pel.

Materia e Forma: O Hilemorfismo

A explicación máis profunda da realidade atópase na doutrina hilemórfica (de hylé = materia e morphé = forma). Segundo Aristóteles, todo ser está composto de materia —o elemento indeterminado do que algo está feito— e forma —o principio que organiza e determina esa materia—. A combinación de ambas explica por que as cousas son diversas e ao tempo comparten unha mesma esencia. A diferenza de Platón, para quen as esencias eran transcendentais, Aristóteles considerou que as esencias son inmanentes, é dicir, que existen nas propias cousas e non nun mundo separado.

As Catro Causas e a Finalidade da Natureza

O coñecemento verdadeiro, segundo Aristóteles, require comprender as causas polas que as cousas son o que son. Por iso formulou a teoría das catro causas:

1. Causa material: aquilo do que algo está feito.
2. Causa formal: a estrutura ou forma que define o ser dunha cousa.
3. Causa eficiente: o axente ou principio que produce o cambio.
4. Causa final: o fin ou propósito cara ao que algo tende.

Esta última ten unha importancia fundamental, pois para Aristóteles todo na natureza persegue un fin (telos). A súa visión é, por tanto, teleolóxica: nada existe ao azar, todo ten un propósito natural. “Non cremos ter coñecemento de algo sen antes captar en cada caso o porqué.” Así, os paxaros teñen ás para voar, as plantas crecen para florecer e o ser humano busca coñecer para acadar a perfección da súa natureza racional.

O Movemento: Da Potencia ao Acto

Un dos grandes problemas da filosofía grega era explicar o cambio. Aristóteles resolveu o problema coa súa doutrina da potencia e do acto: todo ser posúe potencialidades que poden chegar a actualizarse. O movemento é precisamente o paso do ser en potencia ao ser en acto. Por exemplo, unha semente é en potencia unha flor; cando florece, pasa ao acto sen deixar de ser o que era en esencia. Deste xeito o cambio non implica o “non ser”, senón a actualización do que xa estaba presente potencialmente. A materia está asociada á potencia, mentres que a forma se identifica co acto. Deste interese polo cambio e a transformación da natureza xorde a afirmación de Aristóteles de que “o necesario na natureza é a materia e os seus cambios”.

Tipos de Cambio e Xerarquía do Ser

Aristóteles distinguiu entre o cambio substancial (nacemento ou corrupción dun ser) e o cambio accidental (variacións de cantidade, calidade ou lugar). Na súa concepción xerárquica da realidade, o que non se move é máis perfecto ca o que muda, pois está máis plenamente en acto. No cumio da xerarquía sitúase o Motor Inmóbil, ser eterno e inmutable que move todo sen ser movido: é o principio último do universo, identificado con Deus. Os seres naturais posúen en si mesmos o principio do seu movemento, e organízanse tamén xerarquicamente segundo a súa alma. As plantas teñen alma vexetativa, os animais engaden a alma sensitiva, e o ser humano posúe ademais a alma racional, capaz de pensar e coñecer, o que o converte no ser máis perfecto da natureza.

Cosmoloxía Aristotélica

A súa visión do universo é xeocéntrica: a Terra ocupa o centro do cosmos. O mundo divídese en dúas rexións principais:

• A esfera sublunar, onde todo é corruptible e composto polos catro elementos de Empédocles (terra, auga, aire e lume).
• A esfera supralunar, composta de éter, onde os corpos celestes son eternos e o seu movemento natural é circular, por ser o máis perfecto.

O universo aristotélico é eterno no tempo, limitado no espazo, heteroxéneo, teleolóxico e organicista. Todo tende á súa perfección natural e o movemento cósmico explícase pola atracción do Motor Inmóbil, que provoca sen moverse o movemento de todo o universo.

Conclusión

Aristóteles uniu nun mesmo sistema a física, a metafísica e a teoloxía, creando unha cosmovisión coherente que dominou o pensamento occidental durante case dous mil anos. O seu realismo metafísico influíu profundamente na filosofía medieval, especialmente en Tomé de Aquino, e a súa física foi hexemónica ata a revolución científica do século XVII. En última instancia, o seu pensamento segue inspirando a reflexión filosófica arredor da gran cuestión que o guiou: existe unha causa última no universo ou todo se produce por azar?

Resumo: Ética Antirelativista e Política de Aristóteles

Aristóteles (384–322 a.C.) foi un dos filósofos máis influentes da historia e o principal discípulo de Platón. Sitúase no paso da época clásica grega ao helenismo, un momento no que a filosofía ateniense, ligada á democracia, comezaba a transformarse tras as conquistas de Alexandre Magno. O filósofo fundou en Atenas o Liceo (335 a.C.), onde elaborou as súas obras máis importantes, entre elas as dedicadas á ética e á política, dúas disciplinas que para el estaban estreitamente unidas.

Unión entre Ética e Política

Para Aristóteles, ética e política son dúas caras da mesma moeda: a política é o espazo no que se realiza o ben común, e a ética é a disposición interior que permite vivir conforme a esa orde. Non hai felicidade individual fóra da comunidade, porque o ser humano é por natureza un ser social. Deste modo, o ben individual e o ben da polis son inseparables. A súa ética desenvólvese principalmente nas obras Ética a Nicómaco, Ética a Eudemo e Gran ética, nas que presenta unha ética finalista e da virtude. O fin último da vida humana é a felicidade (eudaimonía), entendida como plenitude ou perfección do ser. Para alcanzala é preciso vivir conforme á nosa natureza racional e desenvolver as nosas capacidades máis propias.

A Felicidade e a Vida Boa

Segundo Aristóteles, todos os seres teñen un fin (télos) que consiste en realizar a súa natureza da mellor maneira posible. A felicidade humana non se atopa no pracer, a riqueza nin a honra, senón nunha vida acorde coa razón, que é o propio do ser humano. Por iso, a vida máis perfecta é a vida contemplativa (bíos theoretikós), dedicada ao pensamento e á sabedoría. Con todo, Aristóteles recoñece que para vivir conforme á razón cómpre tamén cubrir as necesidades básicas e materiais. A felicidade plena só é posible para quen dispón do necesario para poder dedicarse á vida intelectual.

A Teoría das Virtudes

Aristóteles distingue dous tipos de virtudes: éticas e dianoéticas.

• As virtudes éticas teñen que ver coa conduta práctica e co dominio das paixóns. Adquírense por hábito e repetición, e consisten en atopar o termo medio (mesótes) entre dous extremos viciosos. Por exemplo, a valentía é o punto medio entre a covardía e a temeridade. A virtude máis importante é a xustiza, que Aristóteles define como “dar a cada quen o que lle corresponde”. Distingue entre xustiza conmutativa (nas relacións entre particulares) e distributiva (no reparto de bens e responsabilidades dentro da comunidade).
• As virtudes dianoéticas pertencen á parte racional da alma e adquirense mediante o ensino. Son cinco: arte, ciencia, intelecto, sabedoría e, sobre todo, prudencia (phronesis), que consiste en saber deliberar e actuar correctamente en cada situación. A prudencia guía a acción moral e equilibra as virtudes éticas.

Para Aristóteles, a virtude é un hábito racional e voluntario: non abonda con saber o que é bo, senón que é preciso obrar ben. Neste punto supera o intelectualismo moral de Sócrates e Platón, pois introduce o papel da vontade e da práctica moral.

Crítica ao Relativismo Moral

A ética aristotélica é antirelativista, fronte ás posicións dos sofistas, especialmente Protágoras, que afirmaba que “o home é a medida de todas as cousas”. Para Aristóteles, o ben e a xustiza non dependen da opinión ou da cultura, senón que teñen fundamento na natureza humana. A virtude e a felicidade son universais, pois todos os seres humanos comparten unha mesma esencia racional. Así, a moral non pode variar arbitrariamente dun lugar a outro. Existe un modo de vida verdadeiramente bo: aquel que permite desenvolver plenamente a nosa natureza racional e alcanzar a eudaimonía.

A Política: O Home como Animal Político

Aristóteles considera que o ser humano só pode realizarse dentro dunha comunidade política, pois é “por natureza un animal político” (zoon politikon). Ninguén pode vivir nin alcanzar a perfección moral fóra da polis, porque a comunidade é anterior ao individuo e garante a súa supervivencia e desenvolvemento. Esta visión denomínase organicismo político, xa que a polis funciona como un organismo no que cada parte cumpre unha función específica para o ben do conxunto.

O filósofo defende tamén que o home é político porque posúe o logos, é dicir, a palabra e a razón. A través dela pode comunicarse, deliberar e reflexionar sobre o xusto e o inxusto, o bo e o malo. A linguaxe e o pensamento racional distinguen o ser humano dos animais e fan posible a vida cívica. Esta concepción contrasta coa teoría moderna do contractualismo, segundo a cal os individuos existen antes da sociedade e pactan libremente vivir en común. Para Aristóteles, pola contra, a polis é natural e anterior ao home, e o ben do conxunto pode prevalecer sobre o interese individual.

Os Réximes Políticos

Aristóteles clasificou os réximes políticos segundo o número de gobernantes e o obxectivo do seu goberno:

• Cando goberna un, o réxime é monarquía (se busca o ben común) ou tiranía (se busca o propio interese).
• Cando gobernan uns poucos, é aristocracia (bo réxime) ou oligarquía (mal réxime).
• Cando goberna a maioría, pode ser democracia (se busca o ben particular) ou politeia (se busca o ben común).

A politeia, traducida como República, é o mellor sistema posible: combina elementos aristocráticos e democráticos, baséase na lei e promove a participación dos cidadáns na vida pública. En oposición a Platón, que confiaba só nos filósofos-reis, Aristóteles defende unha política máis práctica e participativa.

Conclusión

A ética e a política de Aristóteles constitúen un sistema coherente orientado ao ben e á felicidade humana. O filósofo entende que só dentro da comunidade política o ser humano pode alcanzar a súa plenitude. A súa visión antirelativista e teleolóxica —centrada no fin e na natureza racional do home— influíu profundamente na filosofía posterior, desde o estoicismo ata o pensamento cristián de Tomé de Aquino. En definitiva, Aristóteles deixa unha reflexión eterna: a verdadeira felicidade e a verdadeira xustiza só son posibles cando aprendemos a vivir virtuosamente e a organizarnos xuntos na polis para o ben común.