Karl Marx: Alienación, Plusvalía e Materialismo Histórico

Marx analiza as contradicións do sistema capitalista a través do concepto de alienación, que significa facerse alleo a algo ou a alguén, moitas veces sen ser consciente diso. Inspírase en Hegel e Feuerbach. Este último falaba da alienación relixiosa: o home crea a Deus á súa imaxe e semellanza, e non ao revés. Para Marx, esta alienación relixiosa reflicte unha miseria social e económica subxacente, por iso afirma que a relixión é o “opio do pobo”.

A alienación máis grave, segundo Marx, é a que se produce no traballo, xa que esta oculta a verdadeira alienación económica: o traballo, que debería ser unha actividade de autorrealización, convértese nun poder alleo ao home, nunha simple mercadoría. O traballador está alienado en catro aspectos fundamentais:

• Respecto ao produto do seu traballo: Non lle pertence, senón ao capitalista.
• Respecto á propia actividade produtiva: Non se realiza nela, é un traballo forzado e non creativo.
• Respecto á natureza (a súa esencia xenérica): Non pode desenvolver a súa creatividade e transformar o mundo libremente.
• Respecto aos demais homes: As relacións sociais vense pervertidas pola competencia entre obreiros e a dominación do capitalista sobre o traballador.

No sistema capitalista, tanto o traballo como o propio traballador son considerados mercadorías. O traballo intercámbiase por un salario, pero o valor real do que o traballador produce é superior a ese salario. Esa diferenza entre o valor producido e o salario percibido é a plusvalía, a fonte da ganancia capitalista. A plusvalía pode ser:

• Absoluta: Auméntase prolongando a xornada laboral sen aumentar o salario.
• Relativa: Auméntase reducindo o tempo de traballo necesario para producir os bens que cobren o salario (por exemplo, mediante a introdución de máquinas que aumentan a produtividade).

En ambos os casos, o salario tende a non cambiar substancialmente en relación coa produción, pero o capitalista obtén un maior beneficio.

Marx é un pensador materialista: considera que a realidade material (a infraestrutura económica) é a que determina a historia e a conciencia social, e non as ideas. A infraestrutura, composta polas forzas produtivas (man de obra, ferramentas, tecnoloxía) e as relacións de produción (as relacións sociais que se establecen no proceso produtivo, como as de propiedade), determina a superestrutura (as institucións políticas, as leis, a moral, a relixión, a arte, a filosofía…), a cal serve para lexitimar e manter os intereses da clase dominante. A ideoloxía, neste contexto, é unha falsa conciencia, unha visión distorsionada da realidade que xustifica o sistema de dominación. Se cambian as condicións económicas (a infraestrutura), cambia todo o demais (a superestrutura).

Marx cre que, a medida que se desenvolvan as contradicións do capitalismo (por exemplo, cando a forza de traballo sexa moi barata e haxa unha gran masa de obreiros empobrecidos), estes tomarán conciencia de clase (conciencia da súa situación de explotación) e producirase unha revolución social. Esta revolución levaría á instauración da ditadura do proletariado (un estado de transición), ao fin das clases sociais e, finalmente, ao establecemento do comunismo, unha sociedade sen clases, sen estado e sen alienación.

Immanuel Kant: A Ética do Deber e o Imperativo Categórico

Immanuel Kant é un filósofo alemán fundamental da Ilustración, período coñecido como o Século das Luces, unha época marcada por unha profunda confianza na razón humana. A Ilustración buscaba liberar o pensamento e a sociedade das limitacións impostas pola tradición e a autoridade acrítica, promovendo valores universais como a liberdade, a igualdade e a fraternidade. Estes ideais inspiraron transformacións sociais e políticas de gran calado, como a Revolución Francesa.

No seu proxecto filosófico, Kant pretende establecer os límites e as posibilidades da razón humana. Na súa ética, exposta principalmente na Crítica da razón práctica e na Fundamentación da metafísica dos costumes, responde á pregunta fundamental: “Que debo facer?”. Para Kant, a razón ten dúas funcións principais: a razón pura ou teórica (orientada ao coñecemento do ser, do que é) e a razón práctica (orientada á acción, ao deber ser, ao que debe ser).

A ética kantiana é unha ética formal, en contraposición ás éticas materiais que o precederon (como as de Aristóteles ou Epicuro), as cales buscaban un fin último ou ben supremo (a felicidade, o pracer, etc.) para a acción humana. Kant rexeita estas éticas materiais porque considera que son:

• Empíricas (a posteriori): Os seus preceptos baséanse na experiencia e, polo tanto, non poden ser universais nin necesarios.
• Hipotéticas: Os seus imperativos son condicionais (“Se queres X, fai Y”), dependen da consecución dun fin particular e, se non se quere ese fin, o mandato perde a súa validez.
• Heterónomas: A vontade non se dá a lei a si mesma, senón que esta vén determinada por algo externo á propia razón (un desexo, unha inclinación, unha autoridade divina, etc.).

Fronte a isto, a ética de Kant é a priori (os seus principios non derivan da experiencia, senón da propia razón), categórica (os seus mandatos son absolutos e incondicionados) e autónoma (a vontade dáse a lei moral a si mesma, emanada da razón).

Para Kant, o único que pode considerarse bo sen restricións é unha boa vontade. Unha boa vontade non é boa polo que efectúa ou consegue, nin pola súa adecuación para alcanzar algún fin proposto, senón unicamente polo querer, é dicir, é boa en si mesma. Actuar con boa vontade significa actuar por deber, e non simplemente conforme ao deber (o que podería facerse por interese, inclinación ou medo). Só cando se actúa por puro respecto á lei moral, que a razón se dá a si mesma, a acción ten verdadeiro valor moral e hai moralidade.

Os mandatos morais deben ser, polo tanto, imperativos categóricos, non hipotéticos. O imperativo categórico é unha lei universal que obriga de forma incondicionada. Kant ofrece varias formulacións, sendo a máis coñecida:

“Obra só segundo unha máxima tal que poidas querer ao mesmo tempo que se torne lei universal.”

Isto significa que, antes de actuar, debemos preguntarnos se a norma (máxima) que guía a nosa acción podería converterse nunha lei válida para todos os seres racionais sen contradición. Se a túa acción non pode ser universalizada sen caer en contradición ou sen que se destrúa a si mesma, entón non é moral.

Outra formulación fundamental do imperativo categórico é a chamada “fórmula da humanidade”:

“Obra de tal modo que uses a humanidade, tanto na túa persoa como na persoa de calquera outro, sempre como un fin ao mesmo tempo e nunca soamente como un medio.”

Esta formulación subliña a dignidade humana: toda persoa, por ser un ser racional, posúe un valor absoluto e debe ser respectada como un fin en si mesma, nunca instrumentalizada. No ideal ético kantiano do “reino dos fins”, todas as persoas serían tratadas con este respecto mutuo, como lexisladoras e súbditas dunha comunidade moral.

A vontade, para ser moral, debe ser universalmente lexisladora, é dicir, debe ser autónoma: é a propia razón práctica a que establece a lei moral, sen depender de nada externo. Así, Kant encarna plenamente o espírito ilustrado ao soster que a moral emana da razón e debe ser válida universalmente, para todos os seres racionais, en todo tempo e lugar.

René Descartes: O Racionalismo e a Busca da Certeza

No século XVII, René Descartes, filósofo e matemático francés, considérase o iniciador do racionalismo moderno. Esta corrente filosófica sostén que a razón é a principal e única fonte válida de coñecemento certo e universal, en contraste coa experiencia sensible. As súas influencias filosóficas inclúen figuras clásicas como Platón e Sócrates, que tamén valoraban a razón por riba dos sentidos.

Fronte ao racionalismo, no século XVIII, desenvolveríase principalmente en Gran Bretaña o empirismo, con pensadores destacados como John Locke e David Hume, quen defenderían que todo coñecemento auténtico procede, en última instancia, da experiencia sensible.

A principal preocupación de Descartes era atopar un método seguro e universal para alcanzar a verdade e evitar o erro no coñecemento. Atopa o seu modelo de certeza e rigor nas matemáticas, e a partir delas desenvolve o seu método dedutivo-matemático, tamén coñecido como método cartesiano. Este método baséase en dúas operacións fundamentais do entendemento:

• A intuición: Unha especie de “luz natural” da razón que permite captar de forma inmediata e sen posibilidade de dúbida as ideas claras e distintas (ideas que se presentan á mente con tal nitidez e distinción que non se poden confundir con outras nin poñer en dúbida).
• A dedución: Unha cadea ordenada e lóxica de intuicións, que permite derivar novas verdades a partir das xa coñecidas con certeza.

Descartes establece catro regras fundamentais para guiar correctamente a razón na busca da verdade:

1. Regra da evidencia: Non admitir como verdadeiro nada que non se coñeza con evidencia que o é; é dicir, evitar coidadosamente a precipitación e a prevención, e non comprender nos xuízos nada máis que o que se presente ao espírito tan clara e distintamente que non haxa ningunha ocasión de poñelo en dúbida.
2. Regra da análise: Dividir cada unha das dificultades que se examinen en tantas partes como sexa posible e en cantas requira a súa mellor solución.
3. Regra da síntese: Conducir ordenadamente os pensamentos, comezando polos obxectos máis simples e fáciles de coñecer, para ir ascendendo pouco a pouco, como por graos, ata o coñecemento dos máis compostos.
4. Regra da enumeración (ou revisión): Facer en todo enumeracións tan completas e revisións tan xerais que se estea seguro de non omitir nada.

A súa filosofía parte da aplicación radical destas regras a través da dúbida metódica. Co obxectivo de atopar unha primeira verdade absolutamente indubidable sobre a cal fundar todo o edificio do coñecemento, Descartes decide rexeitar como provisionalmente falso todo aquilo do que se poida dubidar minimamente. Así, pon en dúbida:

• O testemuño dos sentidos: Porque ás veces nos enganan.
• A existencia do mundo exterior: Porque podería ser que esteamos a soñar e non poidamos distinguir con certeza o soño da vixilia.
• As verdades matemáticas: Introduce a hipótese dun xenio maligno, un ser astuto e poderoso que podería estar a empregar toda a súa industria en enganarnos mesmo nas verdades que parecen máis evidentes.

Non obstante, no mesmo acto de dubidar, Descartes atopa a súa primeira certeza: se dubido, estou a pensar; e se penso, necesariamente teño que existir como algo que pensa. Esta é a famosa formulación: “Cogito, ergo sum” (Penso, logo existo). Esta é a primeira verdade clara e distinta, o punto de partida inconmovible da súa filosofía.

A partir da evidencia do eu como unha substancia pensante (res cogitans), cuxa esencia é o pensamento, Descartes enfróntase ao problema de saír do solipsismo (a crenza de que só existe a propia mente) e demostrar a existencia da realidade exterior ao pensamento. Para iso, analiza os contidos da súa mente, as ideas, e clasifícaas en tres tipos:

• Ideas adventicias: Aquelas que parecen provir da experiencia externa (por exemplo, a idea dunha árbore).
• Ideas ficticias (ou facticias): Aquelas que a mente constrúe a partir doutras ideas (por exemplo, a idea dun centauro).
• Ideas innatas: Aquelas que non proveñen da experiencia nin son construídas pola mente, senón que parecen estar connaturalmente na razón desde o nacemento (por exemplo, a idea de Deus, de infinito, de perfección, ou as propias nocións matemáticas).

Entre as ideas innatas, Descartes destaca a idea de infinito, que identifica coa idea de Deus. A partir desta idea, pretende demostrar racionalmente a existencia de Deus mediante varios argumentos, entre os que se atopan:

• O argumento ontolóxico (inspirado en San Anselmo): Se Deus é concibido como o ser máis perfecto que se pode pensar, entón debe incluír a existencia entre as súas perfeccións, xa que un ser que existe é máis perfecto que un que non existe.
• O argumento baseado na causalidade da idea de infinito no eu: Eu, que son un ser finito e imperfecto, teño en min a idea dun ser infinito e perfecto (Deus). Esta idea non pode provir de min mesmo (xa que a causa debe ter cando menos tanta realidade como o efecto), nin da nada. Polo tanto, debe ser posta en min por un ser realmente infinito e perfecto, é dicir, por Deus.
• O argumento baseado na imperfección e dependencia do eu: Eu, que dubido e son imperfecto, son consciente da miña imperfección. Se me crease a min mesmo, daríame todas as perfeccións das que teño idea. Como non as teño, non me creei a min mesmo, senón que fun creado por un ser que posúe esas perfeccións, é dicir, Deus.

Unha vez demostrada a existencia de Deus, este, na súa infinita bondade e perfección, convértese en garante da veracidade do noso coñecemento claro e distinto, pois un Deus perfecto non pode ser enganador. Isto permite a Descartes superar a hipótese do xenio maligno e afirmar con certeza a existencia do mundo exterior (a res extensa ou substancia material), cuxa característica esencial é a extensión (lonxitude, anchura e profundidade).

Finalmente, Descartes establece unha metafísica baseada en tres substancias (aquilo que existe por si mesmo e non necesita doutra cousa para existir, aínda que en sentido estrito só Deus sería substancia neste sentido pleno):

• A res cogitans (substancia pensante): O eu, a alma, a mente, cuxo atributo esencial é o pensamento.
• Deus (substancia infinita): O ser perfecto, eterno, omnipotente, creador das outras dúas substancias.
• A res extensa (substancia extensa ou material): O corpo, o mundo material, cuxo atributo esencial é a extensión.

A influencia de Descartes foi inmensa e decisiva na configuración da ciencia moderna e da filosofía posterior. Marcou profundamente a filosofía racionalista (con figuras como Baruch Spinoza e Gottfried Wilhelm Leibniz), o idealismo filosófico do século XIX e mesmo correntes contemporáneas como a fenomenoloxía.

John Locke: Empirismo, Liberalismo e Dereitos Naturais

John Locke (1632-1704) foi un influente pensador empirista británico, cuxas ideas contribuíron de xeito fundamental ao desenvolvemento do contractualismo e do liberalismo político. A súa obra tivo un impacto notable en eventos históricos como a Revolución Gloriosa en Inglaterra (1688), a redacción da Declaración de Dereitos de 1689 (Bill of Rights) e, posteriormente, na Revolución Americana e na formulación da súa Declaración de Independencia.

A diferenza doutros contractualistas como Thomas Hobbes (quen describía o estado de natureza como unha “guerra de todos contra todos”), Locke tiña unha visión máis optimista da condición humana previa á constitución da sociedade civil. Para Locke, no estado de natureza, os homes eran fundamentalmente libres, iguais e independentes, e estaban guiados pola razón e a conciencia moral. Neste estado, existía unha lei natural, que é a lei da razón, dada por Deus, que ensina a toda a humanidade que, sendo todos iguais e independentes, ninguén debe danar a outro na súa vida, saúde, liberdade ou posesións. Esta lei natural outorgaba a todos os individuos certos dereitos naturais inalienables, entre os que destacan o dereito á vida, á liberdade e á propiedade privada (esta última adquirida fundamentalmente a través do traballo).

Non obstante, o estado de natureza, aínda que non era un estado de guerra, presentaba certos inconvenientes. Como non todos os individuos respectaban a lei natural e os dereitos dos demais, e ao non existir xuíces imparciais nin un poder coercitivo común, podían producirse conflitos e a aplicación da xustiza quedaba en mans de cada individuo, o que podía levar á parcialidade e á vinganza. Por iso, para garantir unha mellor protección dos seus dereitos naturais, especialmente o da propiedade, os individuos acordaban, mediante un contrato social (ou pacto), abandonar o estado de natureza e constituír unha sociedade civil ou política, rexida por leis escritas e comúns, e dotada dun goberno con autoridade para aplicalas.

O poder do gobernante ou do goberno, para Locke, non é absoluto, senón que está estritamente limitado polo consentimento dos gobernados, pola lei natural e pola finalidade para a que foi instituído: a protección dos dereitos naturais dos cidadáns. Se o gobernante abusaba do seu poder e actuaba de forma tiránica, violando eses dereitos, os individuos conservaban o dereito á rebelión ou á resistencia contra a opresión.

Locke foi un firme defensor da división de poderes como mecanismo para evitar a concentración de poder e previr a tiranía. Distinguía principalmente tres poderes:

• O poder lexislativo: Considerado o poder supremo, encargado de elaborar as leis, que debían ser conformes coa lei natural e buscar o ben común. Este poder residía, idealmente, nun parlamento elixido polos cidadáns (propietarios).
• O poder executivo: Encargado de aplicar as leis e administrar a xustiza. Este poder debía estar subordinado ao lexislativo.
• O poder federativo: Encargado das relacións exteriores, como declarar a guerra, concertar a paz e establecer alianzas. Locke consideraba que este poder e o executivo podían estar unidos na mesma persoa ou órgano.

No ámbito da tolerancia relixiosa, Locke avogou pola separación entre a Igrexa e o Estado e defendeu a liberdade de conciencia na súa Carta sobre a tolerancia. Non obstante, a súa proposta de tolerancia relixiosa tiña límites: excluía explicitamente aos católicos (por considerar que debían obediencia a un príncipe estranxeiro, o Papa) e aos ateos (por pensar que, ao non crer en Deus, non podían ser considerados fiables nos seus xuramentos e promesas, fundamentais para a cohesión social da época).

A teoría política de Locke influíu enormemente nos pensadores ilustrados (como Montesquieu e Rousseau) e no desenvolvemento da democracia liberal moderna. Con todo, cómpre salientar que o seu modelo de goberno representativo defendía un sufraxio censatario masculino, é dicir, restrinxido aos homes que posuían un certo nivel de propiedades, excluíndo así a gran maioría da poboación da participación política directa.